Don Kişot geçit dönemi insanını temsil eder.
Aristokrasiden kapitalizme geçiş döneminde kaybolan romantizme,
kahramanlık hikâyelerine bakıştaki değişimi iki yönüyle verir.
Bir yanıyla Don Kişot budaladır ama diğer yanıyla toplumun
değişimine direnen, gülünç olsa da direnen, aklın, mantığın,
teknolojinin, kapitalizmin değil, ‘saf insanlık’ halinin yanında
duran bir karakterdir.
Bu yüzden Don Kişot’un budala olduğunu söylemek
de bir yanıyla budalalıktır. Onun duygusuyla empati kurarak ‘Don
Kişotluk yapmak’ zaman içinde basbayağı ‘sisteme karşı duruş’
olarak anlam bulur. Ama bu karşı duruşun duyguyla olduğu kadar
zekâyla, mantıkla ilişkisi kurulmalıdır. İşte burada Don
Kişot’un budalalığı ortaya çıkıyor ve ona karşı duyduğumuz
sevgiye acıma duygusu da eşlik ediyor, insanların zihninde
‘kaybeden kahraman’a dönüşüyor.
Ersan Üldes'in ‘On Kişot’unun ikinci bölümünü
oluşturan romanlar
Orhan Kemal’in ‘Murtaza’ (1952), Ahmet Hamdi Tanpınar’ın
‘Saatleri Ayarlama Enstitüsü’ (1961) ve Oğuz Atay’ın ‘Tehlikeli
Oyunları’dır (1973). ‘Murtaza’ dil, kurgu ve karakterin kültürel
arka planıyla ‘Saatleri Ayarlama Enstitüsü’ ve ‘Tehlikeli
Oyunlar’dan farklı bir yerdeyse de hem romanın yayımlandığı yıl
hem de Türkiye’deki toplumsal kırılma noktasını işaret etmesi
açısından manidardır. Denilebilir ki, ‘Murtaza’yı anlamadan
‘Tehlikeli Oyunları’ ve ‘Saatleri Ayarlama Enstitüsü’ndeki
karakterleri ve onların psikolojik açılımını yeterince
anlayamayız. ‘Murtaza’ bir budala olduğu kadar imparatorluk
geleneğinin son temsilcisidir ve devleti kendi benliğinde
erittiğine inanır. Balkan Savaşı’nda şehit düşen dayısı Kol
Ağası Hasan gibi kahraman olmak, sonunda onun gibi şehit düşmek
istemektedir. Ancak artık Türkiye Cumhuriyeti’nde bu tür
hikâyeler komiktir. “Bekçilik yaptığı yıllarda mahallenin,
fabrikaya geçtiğinde de bütün işçilerin alaylarına maruz kalan
bu vazifeşinas insan, kendi oğulları için de başkaları için de
bir rol model olabilme şansına sahip değildir.” Ancak
Orhan Kemal’in Murtaza karakteri bütün olumsuz yönlerine
rağmen Türk romanın en sevilen kişiliklerinden biridir.